تأثیر وابستگی ایران به صادرات نفت و تأثیر پذیری آن - فصل سوم

 به منظور درک فشاری که ایران با آن مواجه است لازم است به درک درستی از وابستگی کشور به صادرات نفت و گاز برسیم. صرف نظر از آنچه مقامات ایرانی می گویند صادرات نفت بخش عمده ای از درآمدهای نفتی ایران را تشکیل می دهد. اقتصاد ایران به سادگی در مقابل افت صادرات نفت نمی تواند منعطف باشد. جنگ ایران و عراق، تحریم ، سال ها سوء مدیریت، مداخله دولت و عوارض آن مدت هاست دست و پاگیر اقتصاد است.

منابع نشان می دهد ایران دارای منابع عظیم نفت و گاز است که بر اساس EIA ایران با  137 میلیارد بشکه ذخایر اثبات شده نفت؛ 9.3 درصد از کل نفت جهان و بیش از 12 درصد نفت اوپک را در اختیار دارد. در بولتن آماری سالانه  ای که در سال 2012 توسط اوپک منتشر شد نشان داد که ایران دارای 154 میلیارد بشکه نفت خام است. 

  همچنین EIA  نیز گزارش داده است که ایران دومین دارنده ذخایر گاز طبیعی در جهان است اما در حال حاضر تنها آن را برای مصارف داخلی مورد استفاده قرار می دهد. 54 درصد از مصارف داخلی انرژی ایران را گاز تشکیل می دهد و مابقی آن از محل نفت و درصد کمی نیز از زغال سنگ و برق آبی تأمین می گردد. توسعه میادین گاز طبیعی پارس جنوبی از برنامه های بلند مدت ایران است.

اما این ذخایر نفت و گاز در ثروت ملی اضافه نمی شوند مگر آنکه استخراج شده و به فروش برسند. در اواخر سال 2011 و اوایل سال 2012 درآمد سرانه ایران معادل 12.200 دلار و حتی قبل از ایالات متحده امریکا بود. ایران در سال 2012 در درآمد سرانه رتبه 84 ام را در جهان و به مراتب پایین تر از هر کشور تولید کننده نفت در خلیج فارس بجز عراق است.

 تحریم و ظرفیت تولید نفت ایران

تحریم ها و محدودیت ها بر روی چهار جنبه مهم از درآمد انرژی ایران است که عبارتند از:

·         بهبود توانایی بهره برداری از ذخایر با توسعه سایت های جدید و بهبود فن آوری وابسته

·         بهبود توانایی حفظ و افزایش حجم تولید نفت

·         بهبود توانایی حفظ و افزایش ظرفیت صادرات نفت

·         توانایی در توسعه ظرفیت پالایشگاه جدید به منظور کاهش وابستگی به واردات محصولات و ایجاد ارزش افزوده از طریق صادرات محصولات پالایشگاهی

در بخش نفت [1]EIA گزارشی را برای فوریه 2012 منتشر نموده است[2]:

80 درصد تولید نفت ایران مربوط به استان های خوزستان، بوشهر، فارس و کهکیلویه و بویر احمد است. قانون اساسی ایران ماکیت خصوصی و یا خارجی را از منابع طبیعی ایران ممنوع کرده است و تنها تصویب قردادهای بیع متقابل است که اجازه می دهد شرکت های بین المللی نفت (NIOC) وارد اکتشاف و توسعه صنایع وابسته به آن در ایران شوند. معمولا این قرارداد بر اساس دریافت هزینه پیمان و یا از طریق برخورداری از نفت و گاز عملیات توسعه یافته مربوطه می باشد. با این حال مدیر و ناظر عملیات شرکت ملی نفت ایران و شرکت های وابسته به آن می باشند.

تولید نفت ایران از سال 1970 تاحد زیادی متفاوت بوده است. ایران بطور متوسط تولید نفت 5.5 میلیون بشکه در روز را تجربه نموده است. بالاترین میزان تولید ثبت شده نفت در ایران 6 میلیون بشکه در روز بین سالهای 1976 تا 1977 بوده است.

پس از انقلاب از سال 1979 با به وجود آمدن ترکیب های مختلفی از جنگ ، سرمایه گذاری محدود و سرعت بالای کاهش طبیعی ذخایر میادین نفتی و تحریم بازگشت به آن سطح از تولید گذشته مشکل شده است. ایران سالانه بطور متوسط 400 تا 700 هزار بشکه در روز از تولید نفت خود را از دست داده است. برای جبران کاهش طبیعی ذخایر نفتی ایران به ارتقاء ساختاری ذخایر نفتی خود نیاز دارد. ذخایر نفت ایران به جنوب محدود نمی شود؛ ایران ذخایری نیز در دریای خزر دارد ولی به دلیل اختلافات ارضی که با همسایگان خود، آذربایجان و ترکمنستان دارد، اکتشاف و توسعه این بخش دچار وقفه شده است. همچنین ایران از خشکی و دریا نیز با کشورهای همسایه خود مانند عراق، قطر، کویت و عربستان سعودی دارای ذخایر مشترک است.

در ماه مه 2011 شرکت ملی نفت ایران اعلام کرد که موفق به کشف نفت سبک در میدان نفتی خیام دور از ساحل استان هرمزگان (35° API gravity) شده است. این میدان در سال 2010 کشف شده بود، ولی در اصل این میران به عنوان میدان گازی طبقه بندی و ثبت شد. حجم نفت موجود در این محل 758 میلیون بشکه است که میزان 170 میلیون بشکه نفت از آن قابل بازیابی است. همچنین در سال 2011 ایران کشف یک میدان جدید نفتی را در خشکی با یک میلیارد بشکه را اعلام نمود. این ذخایر نزدیک خلیج فارس می باشند که بطور کلی داری حجم تولیدی نزدیک به 40 میلیارد بشکه نفت می باشد.

چند پروژه بزرگ بالادستی نفت در ایران وجود دارد که به دلیل تحریم های مختلف دچار مشکلاتی از جمله از دست دادن نیروهای تخصصی، فن آوری و تأمین مالی شده اند. امیدوارکننده ترین چشم اندازها از دو میدان نفتی آزادگان و یادآوران به چشم می خورد و دیگر پروژه های نفتی از جمله رسالت و فروزان و ... دچار تأخیر در اجرای پروژه های خود هستند. میران نفتی آزادگان بزرگترین میران نفتی ایران در 30 سال گذشته بوده است.  در سال 1999 اعلام شده که میدان نفتی آزادگان دارای 26 میلیارد بشکه نفت خام اثبات شده است، اما پیچیدگی های زمین شناسی مشکلاتی را برای استخراج نفت آن فراهم نموده است.

شمال و جنوب آزادگان به دو بخش تقسیم شده اند؛ شرکت ملی نفت چین (CNPC) در حال توسعه بخش آزادگان شمالی در دو مرحله با تولید نهایی 150 هزار ( 75 هزار بشکه در هر مرحله ) می باشد. همچنین در سال 2004 کنسرسیومی از شرکت ملی نفت (25 درصد ) و اینپکس[3] ژاپن ( 75 درصد) توافقنامه ای را برای توسعه جنوبی میدان نفتی آزادگان امضا نمودند. در سال 2006 ژاپن در پی فشارها سهام خود را تا 10 درصد کاهش داد و در نهایت با کاهش تدریجی در سال 2010 بطور کامل از پروژه کنار کشید.

در سپتامبر 2009 یکی از شرکت های تابعه شرکت ملی نفت چین (CNPCI) تفاهم نامه ای را برای توسعه آزادگان جنوبی در دو مرحله امضا نمود. در طول چند سال گذشته تعدادی از پروژه های اکتشاف جدید انجام و تکمیل شده است. پروژه های اکتشاف تکمیل شده شامل بلوک اناران که متشکل از دو حوزه بزرگ نفتی است، پروژه چنگوله و آذر ( برای تولید به ترتیب  67 هزار و 68 هزار بشکه در روز ). علاوه بر این پروژه های اکتشاف در کوهدشت، گرمسار و بلوک نفتی توسان نا امید کننده بوده است. برخی از پروژه های اکتشاف نفتی منجر به کشف هیچ نفت و گاز نبوده است.

اگر خطر لغو یک طرفه قراردادها از سوی ایران، تحریم ، بحث های سیاسی داخلی ایران و ریسک سرمایه گذاری خارجی را به این موارد اضافه کنیم نتیجه نهایی است است که سرمایه گذاری انرژی در سایر کشورهای صادر کننده نفت باثبات تر ارزیابی شده است. ایران تنش هایی را نیز با کشورهای عرب صادرکننده نفت و گاز دارد.

تحریم و ظرفیت گاز ایران

در زمینه گاز، ایران دارای 16 در صد از ذخایر گاز جهان است. EIA تخمین می زند ایران دارای دومین ذخیره گاز طبیعی جهان با حدود 1.046 تریلیون فوت مکعب گاز پس از روسیه با 1.680 تریلیون و قبل از قطر با 85.896 تریلیون فوت مکعب در مقام دوم دارندگان گاز جهان قرار داد[4]. یا این حال تحولات تکنولوژی و مشکلات مربوط به آن ممکن است موجب از بین رفتن حدود 16% از ذخایر گازی ایران گردد[5].

ایران در حال حاضر تنها 4.3 درصد از تولید گاز طبیعی جهان را در اختیار دارد و درصد کمی از آن را صادر می نماید. در مقابل کشورهای عرب حوزه خلیج فارس 26 درصد گاز جهان را تولید و 10 درصد از گاز جهان را تأمین می نمایند.[6] 

شرکت ملی گاز ایران (NIGC) مسئول تأمین زیر ساخت ها، حمل و نقل و توزیع گاز ایران است. شرکت ملی گاز یاران با هدف نظارت بر خطوط لوله گاز و پروژه های ال ان جی در سال 2003 تأسیس گردید. تا ماه مه سال 2010 شرکت ملی گاز تحت کنترل شرکت ملی نفت بود. با توجه به شرایط ضعیف سرمایه گذاری و فشارهای سیاسی بین المللی شرکت های غربی بین المللی نفتی از جمله رپسول و شل از سرمایه گذاری در گاز ایران امتناع نموده اند. در مقابل نگاه ایران به شرق مانند شرکت دولتی نفت هند، سینوپک چین و گازپروم روسیه[7] بوده است.

 فعالیت این شرکت ها نیز به دلیل تحریم ها و فشارهای سیاسی کاهش یافته است. تولید گاز طبیعی ایران در این دهه 550 درصد نسبت به دو دهه گذشته افزایش یافته است. حتی با وجود توسعه و تولید آینده صادرات گاز ایران نیز به دلیل توسعه خطوط داخلی گاز محدود تر می شود. ایران سالانه حدود 6 تریلیون گاز طبیعی عرضه می نماید که 5.1 تریلیون از آن مصرف می شود.

حدود 35 درصد از کل گاز تولید شده توسط ایران در میدان گازی پارس جنوبی قرار دارد. مدیریت آن بر عهده شرکت نفت و گاز پارس (POGC) قرار دارد. از پروژه های گاز ایران، پروژه کیش دارای ذخایری حدود 50 تریلیون گاز است. علاوه بر کیش سایر پروژه های گاز نیز امیدوار کننده است اما این پروژه ها همواره با تأخیر به همراه است. فیلدهای دیگر شامل فردوسی و میدان گازی پارس شمالی است، هر چند، بعید است تا 10 سال آینده به بهره برداری برسند.

---

[1] اداره اطلاعات انرژی امریکا

[2] EIA, DOE, Country analysis Briefs, “Iran,” February 17, 2012, http://205.254.135.7/countries/cab.cfm?fips=IR

[3] Japan’s INPEX

[4] Energy Information Agency (EIA) of the US Department of Energy’s country report on Iran as of January 2012:

http://www eia.gov/countries/cab.cfm?fips=IR

[5] Energy Information Agency (EIA) of the US Department of Energy’s country report on Iran as of January 2012:

http://www eia.gov/countries/cab.cfm?fips=IR

[6] Energy Information Agency (EIA) of the US Department of Energy’s country report on Iran as of January 2012:

http://www eia.gov/countries/cab.cfm?fips=IR

[7] state-owned Indian Oil Corp., China’s Sinopec, and Russia’s Gazprom