تأثیر وابستگی ایران به صادرات نفت و تأثیر پذیری آن - فصل چهارم

شرایط تولید گاز ایران به دلیل مشکلات متعدد از جمله امکانات قدیمی، محدودیت نگهداری، فقدان تخصص جهت رسیدن به ذخایر عمیق تر و تأثیر تحریم های گذشته که منجر به تأخیر، شکست پیشنهادات و لغو قراردادها شده است، همچنان نامشخص است. اما واضح است که تحریم های صورت پذیرفته اواخر سال 2011 و در طول سال 2012 تأثیر بسیار عمده ای بر آن داشته است. همانطور که در 1 ژوئیه 2012 اتحادیه اروپا بطور کامل نفت ایران را تحریم نمود، هند خرید خود را کاهش و ژاپن نیز به دنبال منابع جایگزین و چین نیز واردات خود را کاهش داده است. و در مقابل با افزایش تولید در کشورهای عراق ، لیبی؛ کار برای یافتن منابع جایگزین برای این کشورها آسان تر شده است.

مهمتر از آن؛ تحریم های جدید امریکا و اتحادیه اروپا که شرایط سخت تری را برای ایران تحمیل نموده اند، همچنان ادامه خواهد یافت و پیشنهادهای تحریم های سخت گیرانه تری بر تمام فعالیت های سیستم بانکی ایران توسط برخی اعضای کنگره امریکا مطرح گردیده است. شاید روسیه و چین قادر به چشم پوشی از تحریم های سرمایه گذاری بر منابع نفت و گاز ایران نباشند، اما شرایط فعلی تولید ایران بطور فزاینده ای شکننده تر شده و ممکن است در طول زمان به شدت آسیب جدی ببیند. 

  تحریم و صادرات نفت ایران

صادرات نفت ایران بر جهان تأثیر عملی دارد. ایران دارای 10 درصد از ذخایر اثبات شده نفت جهان ( 151 میلیارد بشکه نفت ) است. کشورهایی همچون عربستان سعودی با 267 میلیارد بشکه، ونزوئلا با 211 میلیارد بشکه و کانادا با 173 میلیارد بشکه بالاتر از ایران قرار دارند[1]. ایران در حال حاضر قادر به تأمین تنها 5.2 درصد از تولید جهانی است، اما در مقابل، کشورهای حوزه خلیج فارس با داشتن 72 درصد ذخایر نفت جهان، تولید 25 درصد نیاز جهان را به عهده دارند.[2]  ایران فاقد ظرفیت پالایشگاهی است و بطور فزاینده رشد جمعیتی را تجربه نموده است. در نتیجه ایران نیاز جدی به سرمایه گذاری عمده جدید در تولید نفت از ذخایر اثبات شده خود دارد.

الف - تأثیرات تولیدی

همچنان روشن است که تأثیر تحریم ها بر توانایی ایران بر صادرات نفت و گاز خود محدود به شرایط کنونی نیست و به آینده آن نیز بستگی دارد. چرخه های عمده ای از مشکلات در تولید نفت و گاز ایران پس از انقلاب تا 3 میلیون بشکه در روز وجود دارد. درآمد صادرات ایران از 2.2 میلیون بشکه در روز فروش نفت سنگین در سال 2010 که بزرگترین صادرات نفت خام ایران بود بالغ بر 73 میلیارد دلار بوده و 80 درصد کل صادرات ایران را تشکیل داده است.[3]

تا آن زمان تحریم ها تحت تأثیر توانایی واردات جهان برای کاهش واردات نفت از ایران بود و در چندین مورد امریکا و اتحادیه اروپا از تحریم ها به نفع برخی کشورها چشم پوشی نموده اند. شکل ذیل نشان می دهد که چین ، ژاپن و هند به مراتب بیشتر از دیگران به صادرات نفت ایران وابسته بوده اند. بنابراین بخش (1245 of the FY2012 NDAA) قوانین تحریم ها این اجازه را به این کشورها داده است که تا یافتن منابع جایگزین برای واردات نفت، از این همچنان نفت وارد کنند اما به مرور زمان آن را کاهش دهند.        

همچنین EIA در گزارش سال 2010 خود چنین گزارش داده است:

صادرات نفت ایران متأثر از تحریم ها قرار دارد. در سال 2011 ایران مشکلات قابل توجهی را در خصوص صادرات به هند به دلیل آنکه بانک مرکزی هند به دلیل تحریم ها مکانیسم پرداخت را متوقف نمود را تجربه نموده است. برخی از این پرداخت ها از طریق ترکیه یا امارات متحده عربی صورت پذیرفته است. شرکت ملی نفت اعلام کرد که هند همه بدهی های نفتی خود را از طریق روسیه[4] تسویه نموده است.

ب - تأثیرات مصرف داخلی

یکی دیگر از مشکلات ایران در زمینه نفت، مصرف بالای نفت در داخل کشور است. در سال 2011 میزان مصرف داخلی انرژی ایران بیشتر از متوسط خاورمیانه بوده است. ارایه یارانه های انرژی و جمعیت دوبرابری ایران نسبت به گذشته، تقاضای بیش از حد ایجاد و استفاده از انرژی ناکارآمد نموده است. گاز طبیعی ایران بیشتر برای مصارف داخلی مورد استفاده قرار می گیرد و واردات سوخت توسط ایران برای بخش حمل و نقل مانند بنزین ، سوخت جت و دیزل از خارج صورت می پذیرد. 78 هزار بشکه در روز فرآورده های تصفیه شده وارد کشور می شود که در صورتیکه ایران منابع خود را طرف افزایش ظرفیت و بهبود بهره وری انرژی قرار می داد ایران در زمره یکی صادرکنندگان بنزین قرار می گرفت.

EIA گزارش می دهد:[5]

تقاضای داخلی نفت ایران بطور فزاینده ای برای دیزل و بنزین می باشد. کل مصرف داخلی نفت در حدود 1.8 میلیون بشکه در سال 2010 و حدود 10 درصد بالاتر از سال قبل از آن بوده است. ایران دارای ظرفیت پالایشگاهی محدود برای تولید سوخت است.

تحریم ها باعث مشکلات زیادی برای تأمین بنزین مورد نیاز ایران شده است. دولت برای رفع این مشکل با اجرای شتابزده اصلاحات در بخش انرژی و حذف یارانه حامل های انرژی اقدام نمود و در نتیجه آن قیمت بنزین به شدت افزایش یافته است. اصلاح یارانه ها مخالفت های زیادی را به دلیل ترس از تورم ناشی از رکود اقتصادی در بر داشته است. همچنین بطور محدود از گیاهان واسط تولید بنزین با کیفیت پایین برای مصرف داخلی استفاده گردید که باعث ایجاد مشکلات زیست محیطی زیادی برای ایران گردیده است.

ایران در سال 2010 حدود 400 هزار بشکه نفت مصرف داخلی داشته است که این میزان 4 درصد کمتر از سال 2009 بوده است. ایران در حال حاضر در تلاش برای افزایش ضرفیت پالایشگاهی خود برای تأمین مصرف داخلی بنزین است و دولت اعلام نموده است که بزودی کشور از حیث واردات بنزین خودکفا خواهد شد.

در تلاش برای کاهش یارانه های بی فایده و گران قیمت انرژی که بنا بر گزارش حدود 70 میلیارد دلار و نزدیک به 20 درصد تولید ناخالص ملی کشور را شامل می گردید دولت در سال 2010 تصمیم به طرح حذف مرحله ای یارانه ها گرفت. این طرح بر روی کالایی از جمله نان، بنزین اعمال و برای جبران آن ماهانه حدود 40 دلار بطور متوسط به مردم واریز شد. قیمت نان و برخی غذاهای دیگر در پی آن افزایش یافت و قیمت بنزین از قیمت 1.06 دلار به قیمت 2.60 دلار در حال حاضر در هر گالن افزایش یافته است.

در گزارش صندوق بین المللی پول (IMF)  آمده است که ایران از حذف یارانه ها 60 میلیارد دلار صرفه جویی داشته است اما برخی از اقتصاد دانان ایرانی بر این باورند که شاید مردم ایران وجوهی از بابت حذف یارانه ها دریافت می نمایند ولی قادر به پس انداز آن نمی باشند. معلوم نیست که طرح هدف مندی یارانه ها که با تحریم های بیشتر همراه است تا چه اندازه تأثیر بر اقتصاد ایران داشته باشد، اما روشن است که ایران برای توسعه اقتصادی از رکود یا کاهش تولید رنج می برد. با وجود افزایش قیمت در ایران با هدف کاهش مصرف، اما هنوز با مشکلات نگهداری حجم صادرات به دلیل فقدان ظرفیت پالایشگاهی و واردات محصول در گیر است. اگرچه تحریم ها به توسعه ظرفیت های پالایشگاهی ایران کمک نموده است ولی روند آن را با مخلوطی از مشکلات، تحت تأثیر قرار داده است.  

 پس از آنکه لایحه محدود کردن صادرات نفت ایران در ژوئن سال 2012 به تصویب رسید، محدودیت هایی برای انتقال وجوه حاصل از فروش نفت ایران برای بانک ها و همچنین عدم امکان بیمه کشتی و بیمه اتکایی برای پوشش محموله های نفت ایران با هدف کاهش توان ایران برای توسعه توان هسته ای ایران فراهم نمود.

 بر این اساس درآمد ایران با ترکیبی از کاهش خرید توسط مشتریان ایران و همچنین کاهش قیمت جهانی نفت به میزان قابل توجهی کاهش یافته است صادرات نفت ایران از 1.6 میلیون بشکه در روز در آوریل 2012 به 810 هزار بشکه در روز در ماه مارس کاهش یافت که این پایین ترین نقطه صادرات نفت ایران معادل 65 درصد نسبت به ماه مشابه در سال 2011 بوده است. رقم صادرات نفت ایران در ماه مشابه سال 2011 به میزان 2.3 میلیون بشکه در روز بوده است.

---

[1] BP, BP Statistical Review of World Energy, June 2011, bp.com/statisticalreview. pp. 6, 8

[2] BP, BP Statistical Review of World Energy, June 2011, bp.com/statisticalreview. pp. 6, 8

[3] EIA, DOE, Country analysis Briefs, “Iran,” February 17, 2012, http://205.254.135.7/countries/cab.cfm?fips=IR

[4] Gazprombank

[5] US Energy Information Agency, “Iran Country Analysis Brief,” February 17, 2012.